برخی بیماریها قابلیت انتقال از حیوانات به انسان را دارند که در علم پزشکی به آنها «بیماریهای زئونوز (zoonoses)» گفته میشود. سگها نیز میتوانند میکروبها، انگلها و قارچهایی را حمل کنند که در شرایط خاص برای انسان خطرساز باشند. شدت خطر و شیوه انتقال در این بیماریها بسیار متفاوت است؛ از هاری که عمدتاً از طریق گازگرفتگی منتقل شده و بیماری بسیار خطرناکی محسوب میشود، تا عفونتهای پوستی یا مشکلات خفیف گوارشی که معمولاً با رعایت بهداشت قابل پیشگیریاند. برای درک بهتر این موضوع و افزایش آگاهی، در ادامه به بیماریهای قابل انتقال، روشهای پیشگیری و گروههای پرخطر پرداختهایم.
دستهبندی بیماریهای قابل انتقال از سگ به انسان
این سوال برای بسیاری از افراد مطرح است که آیا بیماری های مشترک بین انسان و سگ کدامند و چه نوع بیماری هایی ممکن است از سگ به انسان منتقل شود. گاهی اوقات بسیاری از افراد در این مورد افراطی فکر کرده و گمان می کنند سگ می تواند عامل انتقال بیماری باشد یا با دیدن سگ بیمار، گمان می کنند که این بیماری ممکن است به آنها سرایت کند؛ قطعا این درست نیست و بسیاری از بیماری های رایج سگ به انسان سرایت نمیکنند. در ادامه بیماری های قابل انتقال از سگ به انسان را دسته بندی کردیم تا دید روشنی به افراد بدهیم. با نویسندگان ما در تئوپت همراه باشید.
بیماریهای ویروسی – هاری (Rabies)
هاری مهمترین بیماری ویروسی قابل انتقال از سگ است. انتقال معمولاً از طریق گازگرفتگی یا تماس بزاق حیوان با زخم باز و مخاط صورت میگیرد. این بیماری در انسان کشندگی صددرصد دارد؛ بنابراین تنها راه کنترل آن، واکسیناسیون سگها و انجام «پیشگیری پس از تماس (PEP)» پس از هر نوع گازگرفتگی یا تماس مشکوک است.
درمان و پیشگیری بیماریهای ویروسی – هاری
هاری تنها زمانی قابل کنترل است که پیش از بروز علائم درمان آغاز شود. در صورتی که فرد در معرض گازگرفتگی یا تماس مشکوک با بزاق سگ قرار بگیرد، اولین قدم شستوشوی فوری زخم با آب و صابون است. پس از آن باید تحت نظر پزشک واکسن هاری دریافت کند و در موارد خاص تزریق ایمونوگلوبولین نیز ضروری است. از آنجایی که هاری پس از بروز علائم درمان ندارد و صددرصد کشنده است، پیشگیری اهمیت حیاتی دارد. واکسیناسیون منظم سگها، جلوگیری از تماس با سگهای واکسینهنشده و مراقبت از کودکان در فضاهای باز از مهمترین راههای پیشگیری محسوب میشوند.
بیماریهای باکتریایی – عفونتهای مرتبط با گاز، خراش یا لیسیدن
شایعترین باکتری، Pasteurella multocida است که پس از گازگرفتگی یا خراش میتواند باعث التهاب شدید، آبسه و در موارد نادر عفونتهای عمیق شود. درمان استاندارد در این شرایط استفاده از آنتیبیوتیکهاست.
گاهی باکتریهای نادرتری مانند Capnocytophaga canimorsus در افراد دارای نقص ایمنی باعث سپسیس شدید و حتی مرگ میشوند. انتقال آن فقط به گازگرفتگی محدود نیست و ممکن است با لیسیدن یا تماس نزدیک نیز اتفاق بیفتد.
سایر باکتریها مانند انواع استافیلوکوک (ازجمله MRSA)، استرپتوکوک و Bartonella نیز در برخی شرایط از طریق آلودگی یا گزش قابل انتقالاند و برخی از آنها میتوانند بین انسان و حیوان جابهجا شوند.
درمان و پیشگیری بیماریهای باکتریایی
عفونتهای باکتریایی ناشی از گازگرفتگی، خراش یا لیسیدن معمولاً با آنتیبیوتیک درمان میشوند. پزشکان بسته به نوع زخم، شدت التهاب و نوع باکتریهای احتمالی، داروهای خاصی تجویز میکنند. در موارد جدیتر مانند عفونت ناشی از Capnocytophaga، ممکن است درمان در بیمارستان و تزریق آنتیبیوتیک وریدی ضروری باشد.
پیشگیری شامل تمیز نگهداشتن زخمها، شستوشوی سریع محل گازگرفتگی، مراجعه سریع به پزشک و جلوگیری از لیسیدن زخمها توسط سگ است. همچنین درمان منظم عفونتهای پوستی و دهانی سگ، سلامت دندانها و معاینه دورهای توسط دامپزشک نقش مهمی در کاهش خطر انتقال دارد.
انگلها (پارانیتها)
Echinococcus granulosus (هیداتید): سگها میزبان نهایی این انگلاند و تخمهای آن از طریق مدفوع وارد محیط میشود. انسان با خوردن تخمها در اندامهایی مانند کبد و ریه دچار کیست هیداتید میشود. در ایران بهویژه در مناطق روستایی و میان سگهای ولگرد شیوع قابلتوجهی دارد.
Toxocara canis (توکسوکارا): تخم این انگل در خاک آلوده بسیار پایدار است و در انسان، بهخصوص کودکان، میتواند باعث توکسوکاریازیس چشمی یا احشایی شود.
Giardia: برخی ژنوتیپهای آن قابلیت انتقال از سگ به انسان را دارند و ممکن است موجب اسهال و مشکلات گوارشی شوند.
درمان و پیشگیری انگلهای داخلی
درمان انگلهایی مانند هیداتید، توکسوکارا و ژیاردیا در انسان بسته به نوع انگل متفاوت است. کیست هیداتید معمولاً با جراحی یا داروهایی مانند البندازول درمان میشود. توکسوکاریازیس اغلب نیاز به داروهای ضدانگل و در برخی موارد داروهای ضدالتهاب دارد، بهویژه زمانی که چشم درگیر شده باشد. ژیاردیا نیز با داروهای ضدانگل خوراکی قابل درمان است.
برای پیشگیری باید بهداشت محیطی رعایت شده و تماس با خاک آلوده کاهش یابد. ضدانگلی دورهای سگها، جمعآوری مدفوع، پاکیزه نگهداشتن حیاط و فضاهای بازی کودکان و حضور منظم در کلینیک دامپزشکی برای کنترل آلودگیهای انگلی بسیار مؤثر است.
بیماریهای منتقلشونده توسط ناقلان (کنه، کک، پشه)
Leishmania infantum: در برخی مناطق ایران سگها مخزن مهم لیشمانیازیس احشایی هستند و پشه ناقل آن میان سگ و انسان نقش انتقال ایفا میکند. بنابراین کنترل این بیماری در انسان وابسته به مدیریت بیماری در سگها و کنترل ناقلان است.
عوامل دیگری مانند برخی ریکتسیاها، بابزیا و ارلیشیا نیز از طریق کنهها منتقل میشوند و سگها میتوانند در چرخه محلی این عوامل بیماریزا نقش مهمی داشته باشند.
درمان و پیشگیری بیماریهای منتقلشونده توسط ناقلان (کنه، کک، پشه)
درمان بیماریهایی که توسط کنهها، ککها یا پشهها انتقال مییابند بسته به عامل بیماریزا متفاوت است. درمان لیشمانیازیس احشایی ممکن است شامل داروهای تزریقی یا خوراکی خاص باشد که باید زیرنظر پزشک متخصص انجام شود. Babesia، ریکتسیا و ارلیشیا نیز درمانهای دارویی اختصاصی دارند و معمولاً در مراحل اولیه پاسخ خوبی به دارو میدهند.
پیشگیری در این گروه بر کنترل ناقلان تمرکز دارد. استفاده از داروهای ضدکنه و کک برای سگها، تمیز نگهداشتن محیط زندگی حیوان، دوری از مناطق پرکنه و پشهخیز و استفاده از دافع حشرات از اصول مهم پیشگیری است. در مناطق اندمیک لیشمانیوز، کاهش تماس سگها با پشه خاکی و درمان دورهای سگهای آلوده نیز اهمیت بالایی دارد.
قارچها – کرم حلقوی (Ringworm / Microsporum canis)
این قارچ پوستی میتواند از سگ یا سطوح آلوده به انسان منتقل شود و باعث ضایعات قرمز و حلقهایشکل روی پوست گردد. در افراد سالم معمولاً خفیف است و با درمان موضعی یا خوراکی برطرف میشود، اما در کودکان و افراد دارای نقص ایمنی ممکن است گستردهتر باشد.
بیماریهای انگلی با اهمیت ویژه در ایران
برخی از انگلها در ایران شیوع بیشتری دارند و اهمیت بهداشتی آنها بالاتر است:
- هیداتیدوز: به دلیل نقش سگهای ولگرد و سگهای گله در چرخه انتقال، در مناطق زیادی از ایران مشاهده میشود. مدیریت پسماندهای کشتارگاهی و کنترل سگهای ولگرد ضروری است.
- توکسوکارا: در خاک محیطهای بازی کودکان، بهویژه مناطق روستایی، شیوع قابلتوجهی دارد.
- لیشمانیازیس احشایی: در برخی استانهای کشور، بهخصوص در مناطق روستایی، سگها نقش مخزن اصلی را دارند.
درمان و پیشگیری قارچهای پوستی – کرم حلقوی
کرم حلقوی یکی از شایعترین عفونتهای قارچی مشترک است و معمولاً درمان آن با کرمها و پمادهای ضدقارچ انجام میشود. در موارد گستردهتر یا مقاوم، پزشک داروهای خوراکی ضدقارچ تجویز میکند. برای پیشگیری، باید تماس با نواحی پوستی آلوده سگ کاهش داده شود و در صورت مشاهده ریزش مو یا ضایعه حلقوی روی پوست حیوان، درمان سریع آغاز شود. ضدعفونی کردن وسایل مشترک مانند تخت، برس، پتو و اسباببازی حیوان نیز کمک بزرگی به کاهش انتقال میکند.
از آنجا که قارچها از طریق تماس مستقیم یا تماس با وسایل آلوده منتقل میشوند، رعایت بهداشت دست و جلوگیری از تماس کودکان با حیوانات دارای ضایعات پوستی بسیار اهمیت دارد.
چه کسانی بیشتر در معرض خطر هستند؟
بی شک رعایت بهداشت و احتیاط میتواند مانع سرایت بیماری از سگ به انسان شود. همانطور که اغلب افراد در صورت گاز گرفته شدن توسط سگهای رها شده، برای تزریق واکسن هاری به پزشک مراجعه می کنند، در صورت برخورد با سگی که واکسن و موارد بهداشتی را دریافت نکرده، خوبست که جانب احتیاط را رعایت کنید. در اینجا از واژه سگ ولگرد و انتقال بیماری از سگ ولگرد، صحبت نکردیم چون تمامی موجودات مستحق مهربانی و رسیدگی هستند. با امید به اینکه رسیدگی به نحوی انجام شود تا بیماری وجود نداشته باشد که منتقل گردد.
کسانی که بیشترین خطر ابتلا را دارند شامل:
- کودکان خردسال
- افراد دارای نقص ایمنی مانند بیماران تحت شیمیدرمانی، مبتلایان به سل یا گیرندگان پیوند
- سالمندان و افراد دارای بیماریهای مزمن
- افراد شاغل در مشاغل مرتبط با حیوانات مانند دامپزشکان
پیشنهاد مقاله: صفر تا صد واکسیناسیون سگ
راههای پیشگیری برای صاحبان سگ و خانوادهها
- واکسیناسیون منظم سگها: مهمترین اقدام برای پیشگیری از هاری.
- ضدانگلی و کرمزدایی دورهای: زیرنظر دامپزشک برای کاهش خطر توکسوکارا، هیداتید و سایر انگلها.
- رعایت بهداشت دست: پس از تماس با سگ، دستها با آب و صابون شسته شود، خصوصاً پیش از غذا خوردن یا تماس با صورت کودکان.
- جلوگیری از لیسیدن صورت یا زخمها توسط سگ: در صورت گازگرفتگی یا خراش شدید فوراً به مراکز درمانی مراجعه کنید و مراحل پیشگیری از هاری (شستوشوی زخم، واکسن و در صورت نیاز ایمونوگلوبولین) را انجام دهید.
- محافظت از کودکان: اجازه ندهید در خاکهای مشکوک به آلودگی با مدفوع سگ بازی کنند و محیطهای عمومی مانند پارکها را تمیز و کنترلشده نگه دارید.
سخن پایانی
سگها میتوانند حامل انواع عوامل بیماریزا باشند، اما این بدان معنا نیست که هر تماس با سگ به بیماری منجر میشود. رعایت اصول بهداشتی، واکسیناسیون منظم و مدیریت صحیح حیوانات خانگی خطر ابتلا را تا حد زیادی کاهش میدهد. مهمترین عامل خطرناک، ویروس هاری است که با واکسیناسیون صحیح سگها کاملاً قابل پیشگیری است. همچنین برخی انگلها مانند Echinococcus و Toxocara در برخی مناطق ایران شیوع بیشتری دارند و کنترل محیطی در کنار کرمزدایی دورهای حیوانات نقش مهمی در پیشگیری دارد.
در نهایت، اگر گازگرفتگی یا تماس مشکوکی رخ داد، هرگز آن را ساده نگیرید و فوراً برای بررسی نیاز به واکسن هاری یا مصرف آنتیبیوتیک با پزشک مشورت کنید.